Klokka var åtte om kvelden – kanskje meir. Eg hadde sete hos han sidan klokka tre om ettermiddagen – kanskje lenger.
Mannen – ein argentinsk musikar som hadde vore popstjerne på 70-talet – sat i ein brei sofa i stova. Det var tredje eller fjerde møtet vårt, og i fem timar hadde denne musikaren sete og lagt ut om livet sitt på eit hårreisande detaljnivå: Om han kom i hug ein samankomst med ti vener, ramsa han opp namnet på kvar og ein av dei, fortalde korleis dei gjekk kledde, og etterlikna måten dei snakka på; om han kom i hug ein konsert frå 1975, starta han med å minnast namnet på hotellet dei budde på, og lenge etter avslutta han med å fortelje kva dei hadde hatt føre seg backstage. Viss eg kom til å stille eit kjapt spørsmål, svara han med ei lang forteljing som breidde seg ut som ei ustyrleg elv – raus og, eg må få sagt det, utmattande.
For eg var i ferd med å krepere av svolt.
Eg hadde ikkje smakt mat sidan frukost, og han var så djupt inne i livshistoria si at eg ikkje hadde fått tilbod om noko som helst på fem timar: korkje kaffi, eit glas vatn eller ein kjeks. Uansett kor svimmel og utsvelta eg var, lea eg ikkje på meg. Eg sat oppreist – men ikkje spent – i sofaen og såg han inn i augo, heilt oppslukt av å høyre på kva han, ein mann som var berømt for å ikkje ville snakke om privatlivet sitt, ville fortelje meg. Og det han ville fortelje meg, var, blant anna, korleis kona hans fødde den yngste dottera deira på eit sjukehus i Miami på åttitalet, ho hadde hatt eit laken knytt rundt livet mens ei diger jordmor gauv laus på magen hennar og ropte «press, press». Hadde eg brote han av for å be om eit glas vatn eller ein kjeks, ville magien ha sprokke. Den vesle kjegleforma skuggen eg hadde klart å gøyme meg i, ville ha smelta som smør i sola, musikaren ville ha vakna opp frå dagdraumen der han mintest livet sitt og fortalde om det – ikkje til meg, men til seg sjølv. Sjølv om han kunne sjå at bandopptakaren min låg på bordet, at han stod på, og sjølv om han visste at han sat der saman med ein journalist, hadde eg klart å forsvinne for han: Eg var berre eit gigantisk høyrselsorgan. Ei usynleg kvinne.
DET VI IKKJE VIL SJÅ
Då vi var born, hadde ikkje det å vere usynleg negative konnotasjonar: Det var jo som å kunne fly, ei superkraft for superheltar. Så vaks vi opp og skjøna at verda er full av usynlege menneske utan superkrefter: alle dei usynlege som døyr av hiv/aids i Zimbabwe, usynlege born som produserer sko på bortgøymde verkstader rundt omkring i verda. Når vi no til dags snakkar om «usynlege realitetar», er det ingen som tenker på vedunderlege overflødigheitshorn fulle av skattar, men snarare på uhyggelege stader der det bur menneske som er nedsøkkte i sjukdom, fattigdom og slaveri. Det usynlege er ikkje lenger det vi ikkje ser, men det vi ikkje vil sjå.
Ordet usynleg er såleis eit paradoks for ein journalist. Det er jo slik at viss du fortel historier – triste eller glade, fryktelege eller fantastiske – så er det for å få dei ut or skuggen og løfte dei fram i ljoset for at så mange som mogleg skal sjå dei. Men for å få det til må journalisten først bli usynleg. Forsvinne.
Av alle eigenskapar ein journalist bør ha, er det å kunne vere usynleg ein av dei viktigaste. Og det gjeld heilt frå det første intervjuet. Det er berre når journalisten forsvinn, berre når han freistar å gøyme seg vekk, at ting byrjar å skje. Kva er det då som skjer? Dette, til dømes.
Ein ettermiddag i 2014, i det andre intervjuet vårt, spurde eg Amelita Baltar, ei tangosongarinne som hadde vore saman med den argentinske bandoneonspelaren Astor Piazzolla, kvifor ho så uventa hadde reist frå han i Roma i 1973. Ho sa at det hadde skjedd så mykje, og då eg bad henne om detaljar, plumpa ho ut med dette: «Året før tvinga han meg til å ta abort.» Så fortalde ho meg kva som hadde gått føre seg. Ho blei gravid med han sjølv om ho hadde passa seg – sjølv om ho hadde brukt pessar – og då ho sa frå til Piazzolla, klikka det totalt for han: «Eg vil ikkje ha nokon unge! Den greia der skal ikkje heite Piazzolla, du får kalle han Baltar, for eg vil ikkje ha noko med han å gjere!» I fleire veker etterpå blei ho utsett for det ho sjølv kalla «sjeleleg terror», der han trua henne til å ta abort heilt til ho til slutt måtte gi etter. Då dei kom heim att etter inngrepet, ville han inn på rommet for å trøyste henne, men ho skreik berre til han: «Dra så langt inn i helvete som du kjem, din jævel, og ikkje våg deg inn her att før eg seier frå!» Ho sa at det var då ho skjøna at alt var øydelagt: «Eg trur eg kjende avsky mot mannen eg elska så høgt.»
Kva er det som skjer når journalisten blir usynleg? Det er slikt som kjem fram: den største smerta og gleda folk ber på, og som dei ikkje eingong vågar å innrømme for seg sjølve. Eg har sett ein argentinsk forfattar stå på badet og pisse med open dør mens han song tyske lieder. Eg har høyrt ei nitti år gamal forfattarinne fortelje om overnaturlege erfaringar ho har hatt med djevelen. For ikkje så lenge sidan var eg på eit møte med bedriftsleiarar. Der sat eg under den iskalde luftstraumen frå klimaanlegget utan å røre ein muskel, mens eg lytta til korleis dei la planar for marknadslanseringa av eit kontroversielt produkt, og korleis dei skulle bruke tilsette i sitt eige firma – kamuflerte blant publikum på lanseringsdagen – til å rekke opp handa for å stille dei ubehagelege spørsmåla slik at dei skulle verke harmlause. I hundrevis av timar har eg sete saman med kvinner og menn og sett dei gråte eller miste fatninga eller fortelje meg ting dei ikkje visste at dei visste. Alt dette var mogleg fordi dei ikkje såg meg lenger – sjølv om eg sat der. Dei snakka med meg, men eigentleg snakka dei med seg sjølve.
Å VERE STANDHAFTIG
Spørsmålet er sjølvsagt korleis ein får det til. Eg har ikkje noka oppskrift, men ein ting som bidreg til å bli usynleg, er å vere standhaftig. Jo meir tid ein journalist bruker saman med intervjuobjekta, jo mindre blir han lagd merke til. Og det er ikkje fordi han gøymer seg, men fordi han ikkje lenger uroar dei i det daglege livet deira, men blir ein del av det. For fleire år sidan skreiv eg om ein mann som heitte Jorge Busetto, ein lege som hadde spesialisert seg i kardiologi, ein håplaus jentefut, songar og Freddy Mercurys dobbeltgjengar i eit argentinsk Queen-hyllestband. Eg intervjua han på ulike dagar og stader, eg var med han på sjukehuset, på treningssenteret, på besøk til bestemora, på tur, på shopping og på ein av konsertane hans. Den dagen showet skulle vere, kom musikarane heim til Busetto klokka åtte om kvelden for å skifte. Etter nokre minutt dukka Busetto svært oppskaka opp i skinnvest, ein bart han hadde teikna med svartmåling, Ray Ban-solbriller og raude skinnbukser: Trommisen hadde låst seg inne på badet, offer for ein eksplosiv diaré. I den habitten og utan tenkje seg om, sprang Busetto rundt frå hus til hus, frå nabo til nabo, for å få tak i koltablettar som kunne stogge diaréen. Eg hadde jobba med saka i ein månad, og denne vedunderlege episoden skjedde heilt til slutt. Og sjølv om episoden berre blei nemnd med ei enkelt line i portrettet eg skreiv, fortalde den meir om skilnaden på originalbandet og kopien, om det patetiske ved annanrangs heider og ære, enn noko anna eg hadde klart å greie ut om. Men eg hadde aldri fått vore vitne til den ømme og litt patetiske episoden om eg ikkje hadde gjort meg usynleg først. Ved å vere standhaftig, ved å snakke i timevis med Busetto og heile familien hans, ved å køyre rundt med han overalt, hadde eg klart å omskape meg til ei som ikkje lenger var der: ei kvinne utan notid, fortid eller bakgrunn som berre sat i ein krok og observerte, nesten alltid utan å gripe inn.
I ei skoeske som låg bortgøymd inst i eit klesskap, fanst det ei verd av informasjon. Der oppbevarte ei argentinsk jente på femten år som heitte Natalia, bilde frå den gongen ho var gut og heitte Marcos, men eg hadde aldri funne fram til eska, som ho synte meg som om ho var ein skamfull skatt, om eg ikkje hadde snakka i timevis med henne og familien, om eg ikkje hadde lytta oppmerksamt og fordomsfritt i alle dei timane, om eg ikkje hadde lytta fullt og heilt, intenst, vakent, mens eg venta tolmodig på eit passande tidspunkt for å kome inn på vanskelege tema, utan å verke som ein rev som står og slikkar seg rundt munnen når byttet endeleg kjem ut or hola si.
MEDVIT OG GLØYMSLE
Standhaftigheit har sjølvsagt ikkje noko for seg viss dei første intervjua blir som politiavhøyr eller ein slags konkurranse der journalisten leikar at han er meir intelligent enn intervjuobjektet sitt. «Når eg lagar reportasjar, legg eg til sides egoet mitt», sa Susan Orlean, forfattar av The Orchid Thief, «eg prøver korkje å verke konkurransefokusert eller å stille intelligente spørsmål.»
Når eg stiller spørsmål, prøver eg å verke like bortgøymd, like gjennomsiktig, like usynleg som når eg sit i ein krok og observerer. Eg prøver å formulere spørsmål som er så lite svulstige som mogleg, og som lèt intervjuobjektet fordjupe seg i ein tilstand av sjølvanalyse. For det er på det viset, når ein snakkar med folk som har gått heilt inn i seg sjølve, at dei byrjar å fortelje historiene sine. Den argentinske dokumentarfilmskaparen Andrés Di Tella hevdar i teksten «Dokumentarfilmen og eg» at
å filme nokon er som å gå på eit glatt golv der nærværet av kamera kan framkalle ein slags falsk oppførsel, men det kan også føre til openberringar som aldri ville skjedd om kameraet ikkje hadde vore der. «Dokumentarteknikken» min ligg i å kunne leike fritt i skytteltrafikken mellom medvit og gløymsle. Medvitet om at vi filmar, er med på å hjelpe subjektet til å utlevere seg sjølv på eit vis som hadde vore vanskeleg å få til viss ein ikkje inngjekk ei slags pakt med den dokumentariske handlinga. Samtidig må ein vere i stand til å gløyme kameraet: i motsett fall kan pakta kjennast så tung at ho verkar hemmande.
Å skrive ein artikkel er ikkje særleg annleis enn å lage ein dokumentarfilm, fordi skriveprosessen ikkje er så forskjellig frå det å lage film: Skribenten må, på same måten som filmskaparen, kombinere forskjellige halvtotale og ultratotale bildeutsnitt, legge inn voiceovers og flash backs. Skilnaden er sjølvsagt at i bildejournalistikken er det kameraet som er journalisten, og oppgåva er å få intervjuobjektet til å gløyme han. Det finst ikkje noka oppskrift på korleis ein kan få til dette, men for min del løner det seg å kome ekstremt presis til avtalar – alle legg merke til om du kjem for seint, men ingen får med seg at du kjem tidsnok. Elles troppar eg opp utan ei liste med spørsmål og med ein lydopptakar. Viss du i staden for å gjere opptak tek til å ta notat, kan du verken sjå intervjuobjektet i augo eller sørge for at samtalen flyt spontant. Eg kontrollerer også nøye faktene mine. Eg ser på intervjuobjektet på ein beskjeden måte, ikkje truande, og eg sit aldri og trippar utolmodig med føtene som om eg berre skulle ønskje at eg kunne gå min veg. Og eg smiler heller ikkje manisk i eit forsøk på å bli likt. Avbryte gjer eg aldri, ikkje eingong når intervjuobjektet snakkar om noko som ikkje har med saka å gjere, for det er av og til naudsynt å fortelje forferdeleg mykje banalt for å kome fram til det som er viktig. Og framfor alt: Eg bruker aldri eit intervju til å snakke om meg sjølv. Viss intervjuobjektet fortel om uforgløymelege festar med vener eller uforgløymelege skuleturar eller uforgløymelege seksuelle seansar med kjærastar i tenåra, nyttar ikkje eg høvet til å fortelje om mine eigne uforgløymelege historier om allslags. Eg er nemleg den som er minst viktig i denne settingen. Og eg kjem berre til å gjere ein god jobb om eg greier å forsvinne.
SKODESPEL
Er det slik at dette forsøket på å bli usynleg har noko falskt ved seg, noko bedragersk, og at det einaste ein er ute etter, er å hale ut informasjon? I boka The New New Journalism av Robert Boynton svarer journalist Ted Conover slik på spørsmålet om korleis han definerer si eiga rolle under eit intervju:
Eg byr på oppmerksame øyro og kjem sjeldan med innvendingar. Eg skjuler nesten ingenting, slik at folk skal få eit inntrykk av kven eg er, og kvifor eg er der. Ofte posisjonerer eg meg som ein student framfor læraren sin. Av og til er eg ein som ikkje kan så mykje: kan du hjelpe meg? Dei alle fleste reagerer positivt på det. Eg prøver å menge meg, å vere ein av dei, anten eg er saman med heimlause, meksikanske innvandrarar eller fengselsvakter. Eg vil at dei skal snakke til meg som dei snakkar seg imellom […] eg tilpassar vokabularet mitt og kroppsspråket mitt. Alt dette inneber jo ein grad av skodespel. Men på eit djupare nivå er eg likevel alltid meg sjølv. Viss du prøver å vere nokon du ikkje er, vil folk oppdage det med ein einaste gong.
Dersom journalisten, trass i alle tilnærmingsgrepa og tilretteleggingsøvingar som Conover foreslår, ikkje er seg sjølv heile tida, blir alle forsøk på å vere usynleg utsletta. For det er ikkje noko som er så påfallande som lureri.
Så snart eg har fått alt stoffet eg treng, set eg meg ned for å skrive. Og det er tida for å vere heilt usynleg. For som Flaubert sa: «Forfattaren må vere i verket som Gud i universet: til stades overalt, men ikkje synleg nokon stader.»
Av og til, som om eg var ein slags omvend profet eller ein budbringar av dårleg nytt, har eg stått framfor studentar eg underviser i journalistikk, og sagt: «Det er ingen som bryr seg døyten om dykk.» Det kan høyrast brutalt ut, men det eg prøver å seia, er at sjølv om han skriv i den strengaste eg-forma, er journalisten aldri viktigare enn historia han fortel. Når ein journalist byrjar å snakke meir om seg sjølv enn om andre, har han teke i ferd med å veve eit glatt teppe som tek han på ein egotripp rett til helvete.
Det er definitivt ikkje enkelt å vere journalist. Ved andre høve har eg sagt: Det handlar om å vere usynleg, nysgjerrig, ha drivkraft, ha trua – og tolmodet – til ein fiskar og ein sjølvpinars evne til å gløyme seg sjølv – svolten, tørsten, bekymringane – og stå til teneste for historia til ein annan. Ha utuktig omgang med uskuld og mistanke, vere på krigsfot med medynk og nåde. Vere nøyaktig utan å vere firkanta og sjå med blikket til ein som ser verda for første gong. Skrive med konsentrasjonen til ein munk og vere like audmjuk som ein lærling. Gå i eit terreng med endelause rettingar, leite etter ord der det ikkje lenger finst fleire. Og kome fram til, fleire dagar seinare, ein levande tekst, utan snikksnakk, utan krampetrekningar, utan sjølvplagiat, som tviler, som seier akkurat det han skal seie – som fortel forteljinga – som er uforgløymeleg. Ein tekst som etterlèt seg same spor i lesaren som angst og kjærleik, sjukdom og katastrofar. Og i ein siste gest dukkar han opp til slutt, og berre her kan han unne seg å vere synleg.
Omsett av Bente Teigen Gundersen.
