Tredimensjonal prosa

Korleis begynte de å skrive om kunst og litteratur?

Sissel Furuseth: Det var tilfeldig. Eg begynte på universitetet med tanke på å bli lærar i norsk, religion og historie. Men då eg skreiv masteroppgåve, sa rettleiaren min, Petter Aaslestad, at eg hadde «fingerspitzgefühl» for diktanalyse. Då fekk eg sånn framdrift og sjølvtillit. Det var første gongen eg tenkte at det gjekk an å ha dette som leveveg, og sidan har eg jobba med både litteratur- og kunstkritikk. Eg var med på å opprette kunstkritikkprogrammet ved NTNU i 2007 og leidde det i fleire år. Det var lærerikt å utforske kritikk frå både bildekunst-, musikk-, teater- og litteraturfeltet. Diverre måtte studiet leggast ned, men det var moro så lenge det varte. Det var særleg Tommy Olsson og den performative vendinga som prega kunstkritikkfeltet då.

Arve Rød: Eg begynte å skrive kritikk før Tommy – så vidt! Men eg var ikkje med på den performative bølgja. For meg var det ikkje så interessant å skrive slik. Eg begynte å skrive fordi … det berre blei sånn. Språk – språklege omgrep og forteljing – har alltid vore viktig for meg. Eg gjekk på Kunstakademiet og jobba som kunstnar fram til 2006, og skreiv kritikkar og artiklar sånn av og til. Så fekk eg jobb i Dagens Næringsliv, og det blei slutten på kunstnarkarrieren. At eg gav opp kunsten, handla ikkje berre om ulike roller, men også om kor ein plasserer seg i feltet, om habilitet.

Kvifor treng vi sakprosa som analyserer og vurderer kunst?

Rød: Det spørst kva for behovspyramide ein er i. Eg er usikker på verdien av kunst og kritikken av den. Det betyr ikkje at den ikkje trengst. Tvert om, det er gjerne denne uvissa som er det berande elementet i eit resonnement om det kunstnariske innhaldet.

Furuseth: Eg tenkjer på kritikk som ei sosial tekstform. Den danske litteraten Morten Nøjgaard har sagt at den vurderande utsegna ikkje handlar om verket og heller ikkje om meg sjølv, men om meg sjølv sett i forhold til andre menneske gjennom verket. Kritikk er som ein trekant, ein relasjon der det alltid er tre partar. Å diskutere kunst og litteratur handlar altså om å kunne sjå oss sjølve som samfunnsvesen. Så kan ein alltids lure på om det ikkje er mykje anna som er viktigare; verda brenn, og det kan verke som ein luksus å halde seg med kunst og kritikk. Men kritikaren bidrar med kontekstualiserande kunnskap og set kunstfenomen i samtida i ein historisk samanheng. Vi kan fort bli sjølvopptatte og tru at det vi held på med no, er det einaste som betyr noko. Men kunsten og kritikken sett oss i samband med verda på ein måte som skaper sjølvrefleksjon. Det trur eg er viktig.

Rød: Sissel og eg har veldig ulike utgangspunkt. Du er akademikar, medan eg er blitt ein sånn avisperson, og det har etter kvart forma meg. Så – kvifor trengst aviskritikken? Den er allmenndannande, då? Eg meiner at det eg skriv i Dagbladet, kan vere etterretteleg og interessant også for fagpersonar, men eg må «fange breitt», som dei seier i dagspressa. Det ein driv med i akademia, er noko heilt anna.

Men kritikken i dagspressa er som regel den første tolkinga som blir gjord av eit verk, og akademikarar viser gjerne til aviskritikken i sitt arbeid. Den er starten på den vidare fortolkingsprosessen?

Rød: Akkurat no har eg i trykken ei bok med eit utval av kritikkane eg har skrive gjennom åra. I forordet tar eg opp dette; ein kritikk på 3600 teikn frå DN i 2008, skriven på éin dag pluss to timar neste morgon – kva skal den seie oss no, elleve år etter? Interessa dalar raskt etter første publisering. Men så – når det berre har gått lang nok tid, tar du til å legge merke til heilt andre ting. Det er som når du ser ein norsk film frå 70-talet. Du tenkjer kanskje: Ja, det er ganske dårleg, men … såg det sånn ut på St. Hanshaugen? Og den bygarden der – er den riven no? Når eg gjer research i A-tekst, blir dei mest trivielle kritikkar og responsar på utstillingar frå 1950-talet uvurderlege opningar inn til større perspektiv. På den måten trur eg dagspressekritikken kan vere minst like viktig som historisk materiale som ei PhD-oppgåve frå same tid. Kanskje!

Sissel sa at verda brenn, og det er nærliggande å tenkje at vi heller burde drive med noko anna enn kunst og kultur. Men ein kan også tenkje: Kor kjem dei impulsane frå som seier at ting kunne vore annleis enn dei er akkurat no, i vår tids ideologiske boble? Kunst kan vere politisk, alt er på sett og vis politikk, har eg begynt å tenkje. Men i praksis er det langt frå kunst til faktisk politikk, så kanskje kjem kritikken inn der, som formidlande mellomledd?

Rød: Er ikkje kritikk som konfliktarena allereie ei grunnleggande demokratisk innstilling? Eg tenkjer også at meir og meir er politisk. Det at «det personlege er politisk», har eg følt var pompøst, store ord som svevde der oppe i høgare luftlag. Men di eldre eg blir, di meir tenkjer eg at dette er ein grunnleggande refleks i eit sunt demokrati, og meir no enn nokon gong før. Uttrykk for det politiske kan ta mange former. Det er det som er så fint med kunstmuseum: Det kan vere store salar med bogevindauge og sånt, men også små rom, der noko utruleg sært kan skje som berre er for dei få. Om eg trur på noko, så er det akkurat det, at ein må ha rom for dei sære prosjekta, dei ikkje alle kan eller treng å samlast om. Det er kritikarens privilegium og forplikting: Ikkje berre skal ein hegne om desse romma, ein skal vere med på å skape dei sjølv også.

Furuseth: Eg har hatt gleda av å studere norsk litteraturkritikks historie, og der ser ein tydeleg korleis den kritiske offentlegheita har vakse fram saman med den politiske. Der visse grupper ikkje har komme til orde, har ein skapt nye offentlegheiter ved å etablere ei avis eller eit tidsskrift som kan representere fleire stemmer og interesser. Kritikken har vore sentral i denne utviklinga. Det er viktig å hugse at vi ikkje er eitt stort kollektivt «vi», men at det finst mange forskjellige «vi». Det ein kan frykte i dag, er kva som skjer om ein ikkje lenger ser verdien av å ha ei diskuterande offentlegheit. Vi ser nokre farlege teikn i tida når til dømes profilerte politikarar angrip pressa.

Er kritikaren kunstnar?

Somme meiner at kritikken er ein del av kunsten, i forlenginga av verket. Den svenske poeten, omsetjaren og kritikaren Magnus William-Olsson samanliknar til dømes kritikaren med musikaren og skodespelaren, som skaper med utgangspunkt i andres verk. Kva tenkjer de?

Rød: Eg meiner nei. Det handlar kanskje om at eg aldri hadde interesse av å vere med på den performative vendinga. I den er det nok eit poeng at kritikaren skal vere kunstnar i kritikken. For meg handlar det meir om eit utgangspunkt for å skrive, som ikkje treng å komme til syne så godt i sjølve teksten. Men på den andre sida: Er det noko eg synest er keisamt, så er det meiningar, sånne tekstar som skal meine noko om alt dei omtaler.

Er det ikkje det vi driv med, å meine?

Rød: Det er klart. Det var ei spissformulering, sjølvsagt vil eg ha meiningar! Alle vil sjå blod – så sant det ikkje er eins eige. Det er slik ein jobbar i dagspressa. Eg tenkte meir på kva som er motoren i teksten. For meg handlar det om kva som gir både kunsten og kritikken ein meirverdi. Eg vil at teksten skal føre meg ein stad der eg ikkje har vore før. Det kan vere ein tryllekunst å få til, og det er vel mykje det same ein ventar seg av eit kunstverk. Det er det som gjer at eg ofte har problem med kunst som blir altfor tydeleg politisk og eintydig. Fordi eg veit kor den skal, før eg ser den. Sånn er det også om eg les kritikk og skjønar etter første avsnitt kor det vil ende. Då skal det litt til at eg orkar å lese ferdig, om ikkje det er heilt briljant skrive – men det er det veldig sjeldan. Det er ikkje «skjønnskriveriet» ein går til kritikken for, men eg forventar også meir av kritikken enn berre eit meir eller mindre velordna arrangement av meiningar.

Dette er noko du har tatt med deg frå kunstnarskapen og inn i skribentvirket?

Rød: Ja. For meg er kunstnarsamtalen den kanskje viktigaste kritiske kapitalen eg har. Denne samtalen er ofte usikker og famlande, manglar ord og leitar seg fram, den gir opp og stopper midtvegs, men så begynner den på igjen, og slik held vi på. Eg har ikkje studert kunsthistorie. Det som først fascinerte meg med kunstnarspråket, var at vi samlast om noko vi ikkje veit kva handlar om, vi veit ikkje kor vi skal, og alle er usikre på det vi driv med.

Furuseth: Det er stor forskjell på kritikk i dagsaviser, det ein skriv for kunstkritikk.no og andre tidsskrift, og det Magnus William-Olsson praktiserer. Når kritikken må innrette seg etter eit journalistisk format, blir det ofte noko anna enn kunst, men når eg les tekstane dine på kunstkritikk.no, Arve, er det interessant å sjå korleis du nytter deg av underleggjerande grep som finst i kunsten sjølv, med titlar som «Kunstnaren som passepartout» eller «Fotoshop som grovsløyd». Som kritikar hermer ein litt etter kunsten, men tilfører også noko anna. Du må omsetje det du ser, til eit anna språk, og i kunstkritikken er det nokså tydeleg at ein omset frå noko visuelt til noko verbalt. Liknande transformasjonar finst også på litteraturfeltet, men fordi vi bruker ord til å beskrive ord, kan litteraturkritikken bli meir parasittær. Nokre forfattarar ønskjer seg kritikarar som kan føle med og vere i same rørsle som verket, medan kritikarar ofte tar ein helt annan posisjon og meiner at verket treng motstand. Når kritikaren har ein slik polemisk agenda, er det blant anna fordi det passar godt i avisformatet.

Rød: Det har eksistert ein idé om at det er vanskelegare å skrive kunstkritikk fordi kunsten ikkje har verbalspråk. Eg tenkjer at det kan vere motsett. Å melde bøker, som eg gjer innimellom, er i alle fall ikkje enklare. For nettopp det at dette stumme, vrange kunstobjektet står der på ein pidestall, det opnar for alt mogeleg rart, ein kan forfølgje alle slags abstraksjonar. Men når det du omtaler, er nedskrive, føler du deg meir fanga. Det blir raskare til at ein først må beskrive og så henge på ein konklusjon til slutt.

Furuseth: Det trur eg at du har rett i, at det språklause gir fridom.

Rød: Ja, dei gongene det funkar … då tenkjer eg at ja, det er difor eg held fram med dette, fordi det er så ope kva det kan bli. Så lenge ein kjem med ei interessant tolking – eller ein meirverdi, ikkje sant? – så føler ein at ein har gjort jobben sin.

Sissel, du har skrive bok om forfattarkritikaren. Skriv dei om kunst på ein annan måte?

Furuseth: Forfattarkritikarar skriv også veldig forskjellig; May Grethe Lerum skriv annleis enn Gunhild Øyehaug, til dømes. Men som akademikar kan ein bli litt misunneleg på forfattarkritikarane – ikkje fordi dei kjenner handverket frå innsida eller er vener med mange av dei dei skriv om, men fordi dei har eit anna mandat i offentlegheita enn både akademikaren og journalisten. Som kunstnar har den skjønnlitterære forfattaren lisens til å boltre seg mykje friare.

Det er vanleg å seie at frå og med modernismen blir kunsten meir sjølvreflekterande, den vil på eit vis vere både kunst og kritikk. Er det sakprosaisten si oppgåve å utfordre dette, så ikkje kunstnaren sjølv får setje premissane for tolkinga?

Furuseth: Ja, det å skrive kritikk er noko anna enn å kopiere katalogtekstar. Mange forfattarar skriv inn ei form for sjølvkanonisering i verka sine; gjennom metarefleksjonar om kunst og litteratur skriv dei fram ein poetikk som dei ønskjer å bli lesne i lys av. Då må kritikaren spørje: Kva skjer om vi les verket på ein annan måte? I dette spørsmålet vil det vere ein evig konflikt mellom kunstnarar og kritikarar, noko vi nyleg har sett aktualisert med Fredrik Svindlands og Maria Navarro Skarangers antologi Når verden plutselig forklarer seg for meg. Misnøgde med kritikken tenkte dei at dei fekk ta grep sjølve. Då eg for femten år sidan intervjua poeten Gunnar Wærness for tidsskriftet Ratatosk, kom han med ein harang mot kulturjournalistane som ikkje forstod seg på kunsten. Han var så frustrert over konfliktorienteringa i media at han berre ville trekkje seg tilbake i skogen for å snakke med reven og Gud, som han sa.

Ikkje spesielt redd for å bli pretensiøs?

Furuseth: Nei, han er ikkje det. Men Wærness har nok rett i at journalistikken er styrt av ein annan logikk enn poesien. Difor vil også kritikken som omsetjingsarbeid vere meir eller mindre vellukka. Vinklinga inneber at kritikaren må velje seg eitt aspekt. Det er kanskje det kunstnaren blir frustrert over, at kritikaren ikkje klarer å fange inn heile verket.

Kritikkens retorikk

Kva kjenneteiknar god sakprosa om kunst?

Rød: Det som er vanskeleg med å skrive, og det som gjer ein tekst god, handlar for meg om presisjon i omgrepa. Korleis komme til saka. Eg kan ligge og vri meg om natta på grunn av ei formulering som ikkje trefte, men det kan likevel ikkje måle seg med å føle at eg tok feil i sak. Den vektinga mellom form og innhald synest eg er interessant. For omgrepspresisjon handlar om begge delar. Det hjelper ikkje å ha snert i vendingane viss du ikkje treffer i sak. Men dersom du heile tida har meiningane i orden, meiner dei rette tinga, men ikkje får dette treskeverket av eit språk til å gå, kjem du ingen stader og blir keisam å lese.

Kan det bli freistande å la retorikken bli styrande for vurderinga? Ein kjem på ei herleg spydig formulering, og så blir det som det blir?

Rød: Men det er nettopp det med å skrive om kunst; i og med at ingen veit kva det eigentleg er for noko, så står det ope. Det er ingen som har rett likevel. Så kritikkspråket kan bli ein katalysator for innhaldet. Når eg sjølv synest at eg skriv bra – for det skjer av og til, det også, det er ikkje berre motstand – har eg ofte følgt ein intuisjon. Dei gongene ein tanke kjem flygande, ein abstraksjon som du berre tar fatt i og begynner å skrive – og så når du The Point of No Return og må berre fullføre, gå dit teksten sjølv vil. Du ante ikkje på førehand kor du skulle, men det handlar om at språket drar inn eit innhald som ikkje var der i utgangspunktet. Dei gongene det funkar, synest eg det blir bra. Det er det motsette av å begynne i det beskrivande, liksom å snu pressemeldinga på hovudet og håpe at det går greitt … Når du sit med eit auge på pressemeldinga, veit du at du er kommen ut å køyre!

Furuseth: Når du skildrar skriveprosessen på den måten, vil sikkert ein novelleforfattar kjenne seg igjen. På det punktet trur eg ikkje at den gode kritikaren nødvendigvis skil seg frå den gode skjønnlitterære forfattaren. Men presisjon er viktig, for kritikarens omgrepspresisjon kjem av sakkunnskap; der møtest den språklege kontrollen og sakskompetansen. Elles er eg ein stor tilhengar av tekstar som har klare konturar, at ein set tonen frå første setning, eller frå overskrifta, utan ei dvask innleiing. Dei gode tekstane har klare konturar, framdrift, energi og presisjon.

Dei er tydelege?

Furuseth: Ja, dei er tydelege. Det treng ikkje å bety ‘unyansert’, men tydeleg slik at lesaren forstår kva skribenten har tenkt og erfart, og slik at teksten skaper eit rom til å tenkje i.

Det er ein god inngang til forskjellen på kunst og sakprosa. For du kan ikkje seie det same om kunst: «Den skal vere tydeleg, først og fremst!» Men i sakprosa er det mykje vanskelegare å komme fram til den tydelegheita enn ein skulle tru. Nettopp fordi du begynner i noko som er heilt ope, og som du må snevre inn til «dette er tolkinga min, og slik vurderer eg». Når eg redigerer andres tekstar, er problemet ofte noko uklart som tyder på at dei ikkje har tenkt heilt ferdig.

Rød: I amerikansk kunstkritikk har dei vore opptatt av å skilje mellom den politiske og teoretiske kritikken og den belletristiske, som dei litt nedlatande kallar den.

Kva var det, sa du?

Furuseth: Det kjem av det franske ordet for skjønnlitteratur eller skjønnskriving.

Rød: Den politiske og teoretiske fløya bruker «belletristic writing» som eit skjellsord, og Peter Schjeldahl i The New Yorker er liksom det verste dømet. Men eg liker verkeleg å lese han! Eg liker å lese Hal Foster på motsett banehalvdel også, eg synest begge er interessante.

Furuseth: Både kunstuttrykk og kritikarar har ulike temperament, og kritikaren må vere var for det temperamentet som allereie er i verket. I nokre tilfelle passar det kanskje å vere meir poetisk enn andre gonger. Men det å la ulike temperament stå i spenning mot kvarandre, kan også vere verknadsfullt. Ei overskrift eg ikkje får ut av hovudet, er «Nusselige Nussbaum», Susanne Christensens heading på meldinga av Litteraturens etikk av Martha Nussbaum.(1) Ordspelet var infamt, men også oppsummerande for innhaldet i analysen. Det er eit døme på at kritikaren kan vere tydeleg og samstundes la seg rive med av eigen ordleik. Den overskrifta kjem alltid til å hefte ved forståinga mi av Martha Nussbaum.

Litterære verkemiddel kan gjere teksten så tydeleg at den blir polemisk og dermed mindre sakleg? Eg var usamd i Christensens vurdering og tenkte at det var retorikk «under beltestaden».

Furuseth: I det tilfellet kunne eg le av det, sannsynlegvis fordi eg ikkje hadde noko nært forhold til Nussbaum sjølv. Men då til dømes Bernhard Ellefsen skreiv negativ kritikk av Agnar Lirhus’ roman Liten kokebok, reagerte eg som du. Då syntest eg kritikaren sette polemikken og den retoriske slagkrafta før leseevna.

Rød: Men er det ikkje sånn at dei tekstane som fungerer, dei fungerer uansett? Dei som berre smell av garde i første setning og held koken gjennom heile teksten?

Problemet er berre at det kan vere knakande god sakprosa basert på ei dårleg tolking.

Rød: Og det har vi sett mykje av. Er det motsett også, at ein har grundige, riktige lesingar, men keisame tekstar?

KOR: Ja, nettopp. Nettopp!

Rød: Noko av det artigaste eg les av sakprosa, er tekstar som har eit eller anna uventa. Det kan vere feature, essayistikk eller ei god forteljing. Det er mykje artigare å få til noko sånt sjølv enn å ha rett. Så da stiller eg meg kanskje open for at kritikken min kan bli lesen som verk, då? Men eg har også eit ønske om å gå inn i eit komplekst emne og gjere det tilgjengeleg for fleire. Heller det enn å føre ein lærd dialog med 35 skulerte lesarar i kunstfeltet.

Akkurat passe heitt

Korleis blir den gode kritikken til?

Furuseth: Det er forskjell frå avis til avis i korleis ein redigerer kritikk. Eg har halde to kurs i kritikk på Blindern. Det første året inviterte eg Olaf Haagensen frå Morgenbladet, og i vår kom Bjørn Ivar Fyksen frå Klassekampen på besøk. Dei hadde nokså ulike tilnærmingar. Medan dei i Bokmagasinet ikkje er så opptatt av debattpotensial, understreka Morgenbladets representant at kritikken måtte ha ei vinkling. Vi måtte ikkje uroe oss for om meldingane vart ubalanserte.

Rød: Eg har oppegåande vener som seier: «Kva er vitsen med kritikk? Det skaper berre dårleg stemning.» Og for folk utanfor kunstlivet som tittar inn i dette rommet og berre ser negativitet … då blir det litt sånn: «Kvifor skal vi interessere oss for dette, dei liker det ikkje sjølve eingong?»

Furuseth: Det er faktisk eit godt poeng. Sjølvsagt skal ein ha høge kvalitetsstandardar, men eg trur at krisa i kritikken kan ha nett med denne sjølvforståinga til kritikaren å gjere, at det gjeld å slå hardt. Men har ein slått hardt over lengre tid, kan ein komme i ein modus der ein blir blasert og matlei. Det er den profesjonelle kritikkens bakside.

Rød: Men det kan vere artig med debatt. Ein seier jo gjerne at ein skriv best når ein har ei høne å plukke med nokon. Då kjem liksom teksten av seg sjølv. Men det er jo ikkje alle kunstverk eller situasjonar i kunstlivet der ein finn så mange høner å plukke. Stort sett kjem ingenting av seg sjølv, du må slite for det.

Som forgjengaren min i Prosa, Sindre Hovdenakk, seier: «Dei fleste bøker er jo ein firar.» Spørsmålet blir korleis ein kan skape temperatur når den ikkje er der i utgangspunktet. Kokar det ned til at ein må vere ein så god skribent at ein kan få noko interessant ut av kva det skal vere?

Furuseth: Ja, og så skal ein vere sjølvkritisk, prøve å analysere sine eigne reaksjonar.

Rød: Den store utfordringa i arbeidet som redaktør i Kunstårboka har vore å finne folk som kan skrive … rett og slett! Det har også med demografi å gjere, tilfanget av skribentar i ei lita offentlegheit. Og så er det sjølvsagt økonomiaspektet, det å kunne jobbe med noko over tid.

Furuseth: Ja, god kritikk handlar også om pengar, for tid er pengar, og ein må ha tid til å skrive dei gode tekstane.

For at det skal kunne oppstå nye tankar, treng ein nokon som kan melde seg ut av rotteracet og bruke tida annleis? Eg vart både lattermild og fascinert då eg såg fotoserien Artist at work av kroatiske Mladen Stilinovic; dei var frå ein performance på 70-talet som gjekk ut på at han sov i kunstgalleriet. Eg kom over eit av bileta i då eg var frilansar og hadde eit ganske stort behov for å sove midt på dagen …

Rød: Ja, mesteparten av tida ein skriv, skjer det ikkje noko … Den største jobben med å skrive 550 ord er å velje bort dei 5500 orda som ikkje skal stå der!

Note
1. Klassekampen, 2. april 2016