Symbol og empiri

I 2024 gav Dreyers Forlag ut boka Farlege språk. Der brettar eg ut sju språkkonfliktar verda rundt slik eg forstår dei gjennom grundige kjeldestudium. Desse empiriske forteljingane bruker eg til å drøfte kvifor språkkonfliktar oppstår, og kor farlege dei kan vere.

Den norske forteljinga i boka er det eg kallar slaget om Trondhjem 1928–31. I Stortinget stod Knut Markhus frå Venstre i spissen for eit forslag i 1928 om at Trondhjem skulle skifte namn til Nidaros. Ei folkerøysting same året viste eit massivt fleirtal for Trondhjem, og etter ein tre år lang konflikt og sju vedtak i Stortinget blei Trondheim kompromisset i 1931.

I Prosa nr. 1/2025 grip Trond Åm tak i eitt objekt frå denne striden. Dette er eit seks kg tungt jernstykke forma som ei falløks med påskrifta «Markhusbane». I norrøn tid fekk drapsvåpen gjerne tilnamnet bane, den som valdar døden for andre. Denne øksa bruker eg til å vise kor trugande og vilkårslaus striden var, og kor autoritært motstandarane aksjonerte.

Idehistorikaren og politikaren Åm, partikollega av Markhus, skjermar museumsgjenstanden frå det meste av kontekst i samtida og koplinga til teori i boka mi. I staden stør han seg på éi utsegn i eitt foredrag i Trondhjemsforeningen hausten 1929. Der kalla talaren framlegget om Nidaros svermeri for ei udemokratisk, norrøn fortid, og meinte den beste kuren var om Markhus kunne fått erfare korleis sagatiden verkeleg var. Åm kjem difor til at øksa «i all sin ubestemmelighet» er eit symbol som illustrerer «det demokratiske underskuddet i å neglisjere folkeavstemningen». Og vips var eit trugsmål om drap i det moderne Noreg blitt eit symbol på demokrati.

Dette er ein leik med symbol som kan strekkjast langt i skjønnlitteratur, men som ikkje høyrer heime i sakprosa. Det empiriske spørsmålet er kva ein gjenstand tente til og eventuelt blei brukt til i striden.

Empiri i samanheng
Slaget om Trondhjem gjorde Knut Markhus til den mest forfølgde stortingsrepresentanten i Noreg i fredstid.

I 1929 blei han utnemnd til skuledirektør i Nidaros bispedømme, og familien Markhus flytta til Trondhjem i august 1929. Namnestriden toppa seg tre dagar i juni og den første veka Markhus-familien budde i byen. Rekneskapen etter tre dagars opptøyar var over 20 arresterte, fleire skadde politifolk, seks aksjonar med hærverk mot avishuset Nidaros, om lag 30 andre knuste vindauge og hærverk mange stader. I ei heil veke i august trakasserte ein brølande og steinkastande folkemasse på opptil tusen menneske familien Markhus der dei budde, og ved lærarhøgskulen plukka styrarfamilien opp eit hundretal steinar som var blitt kasta mot vegger og vindauge i bygningen.¹

Aksjonistane gjekk etter profilerte nynorskbrukarar, som styraren ved lærarhøgskulen, nynorskverksemda Hotell Gildevangen, fruktbutikken Aga med nynorskeigar frå Hardanger, og den einaste som hadde røysta for Nidaros i bystyret, som var nynorskbrukar. Likevel hevdar Åm at hatet mot Markhus ikkje kom av at han var nynorskbrukar. Nei, det nekta aksjonistar for også i 1929, men utanom politiet og avisa Nidaros gjekk alle opptøyane ut over nynorskbrukarar.

Når ei bok er utgitt, dukkar gjerne nye kjelder opp som forfattaren ikkje har greidd å finne. Slik var det også med Farlege språk. I Sunnfjord Museum i Førde låg to steinar som var plukka opp ved lærarhøgskulen i Trondhjem etter at aksjonistane hadde herja frå seg, og på Halsnøy var ein einerstokk med spisse greinfeste som politiet hadde kverrsett ved bustaden til Markhus-familien. Politiet gav stokken til familien då dei flytta frå byen i 1933.

Etter meir enn 90 år i familiens eige er stokken no gitt i gåve til Sverresborg Trøndelag Folkemuseum, der «Markhusbane» er frå før.

Desse gjenstandane er leivningar som seier noko om det som faktisk hende. Eg skreiv om både stokk og stein i Dag og Tid i august 2024, men det har ikkje Åm fått med seg.² Der fortalde eg også at ungane til Amalie og Knut Markhus måtte ha politivakt til og frå skulen dei verste dagane.

Då blir tolking av symbol ein blindveg. Ja, meir enn det: Folkemassen tok lova i eigne hender og greip nådelaust til vald mot barn og vaksne, mot sivile og ein folkevald. Eit par månader før foredraget om svermeri hadde Markhus-familien ei heil veke til endes fått erfare korleis sagatiden verkeleg var, beleira som dei var av rasande trondhjemmarar. Den øksa som Trond Åm prøver å nytolke, splintrar argumentasjonen hans.

Symbol i samanheng
I boka dokumenterer eg at «Markhusbane» var i eiga til ein namngitt Trondhjem-familie. Éin person i denne familien var redaktør i Dagsposten i fleire tiår, og sonen hans var aktiv i Ungdommens Riksmålsforening. Begge valde feil i 1940 og blei dømde for landssvik. Broren til redaktøren var motstandsmann under okkupasjonen og måtte flykte til Sverige. Knut Markhus var for sin del med i det skilsetjande stortingsmøtet på Hamar i april 1940.

Med mikrohistorie som metode følgjer eg livet deira, og eg konkluderer med at nokre Trondhjems-tilhengarar kjempa mot norsk folkestyre frå 1940. Eg skriv verken at alle eller eit fleirtal gjekk den vegen, og eg etterlèt ingen insinuasjonar. Likevel hevdar Trond Åm at eg generaliserer om nazisme mellom trondhjemmarane.

Med støtte i det nemnde foredraget gjer Åm dei folkevalde i parlamentet til udemokratiske element. Han drøftar ikkje om noko i kjeldene taler mot denne dryge påstanden, men dei valdelege aksjonistane går fri. Eg nøyer meg med å peike på det kritiske punktet.

Åm har merka seg skilnaden frå Kristiania, som etter rein verbal strid endra namn til Oslo frå 1925. Han burde ha studert historia betre og heller jamført med Bergen.

Der hadde norskdomsrørsla fremja forslag om å endre bynamnet til Bjørgvin frå 1930. Éi veke etter juniopptøyane i Trondhjem gjekk ein ustyrleg og steinkastande folkemasse til åtak på avishuset Gula Tidend og utøvde hærverk mot Bergens-firma som var drivne av nynorskbrukarar. Som i Trondhjem var aksjonane retta mot nynorskmiljø. Ti aksjonistar blei arresterte, tre–fire politimenn og ein typograf var lettare skadde, og store spegelglasruter knuste. Dagen etter avviste Bergen formannskap framlegget om namneendring.³

Samanheng, men skilnad
Aksjonane og øydeleggingane var dei same, men den avgjerande skilnaden kan ikkje forklarast med Åms analyse. I Trondhjem brukte folk vald i protest mot eit vedtak i Stortinget. I Bergen aksjonerte folk med vald mot eit framlegg til vedtak i bystyret. Stortinget hadde aldri saka om Bjørgvin på sitt bord, og inkje var gjort som kunne oppfattast som udemokratisk framferd frå folkevalde. Likevel greip aksjonistane til vald også i Bergen.

Det skjedde fordi éin sentral aktør var til stades både i Trondhjem og Bergen. Riksmålsbevegelsen var komen til verda. Denne aktøren var mest synleg i Bergen og skjulte seg meir som Tordenskiolds soldatar i Trondhjem. Dette forklarer kvifor Nidaros var eit utskjelt namn i 1929, men ikkje få tiår tidlegare. Nidaros Cafe & Restaurant heldt det gåande frå 1898, men måtte skifte namn i 1929. Frå 1902 kom avisa Nidaros ut. «Nei, hvor Nidaros er vakker», syng folk i bysongen av 1902. Det kom ikkje på tale i 1929. Då blei det skrive ein ny bysong, som aldri slo an.

Kring 1900 var det ingen riksmålsbevegelse. Det var det i 1920-åra. At ein museumsgjenstand skal tolkast lausriven frå empiri og kontekst, gir like lite meining for meg som at Trond Åm teier om sju fysiske åtak på den frie pressa på ti dagar i to norske byar. Dei aksjonane er utan sidestykke i norsk historie. Viss det er god idéhistorie å forklare valdsbruk anno 1929 med nyordet demokratisk underskot frå slutten av 1900-talet, har faget eit problem.