Jon Langdal er kritikar og pensjonert lektor.
I meldinga av Ståle Dingstads Knut Hamsun og det norske Holocaust kjem Håvard Friis Nilsen med nokre merkelege påstandar om Hamsun, om forholdet mellom Hamsun og venstrerørsla og om moderne nasjonsdanning og antisemittisme.
Håvard Friis Nilsens tekst «Oppgjør med nasjonalskalden» i Prosa 3 #21 er ein omtale av Ståle Dingstads bok Hamsun og det norske Holocaust og reaksjonane den har møtt. I sluttavsnittet «Et nasjonalt prosjekt» kjem Nilsen med nokre merkelege påstandar om Hamsun, om forholdet mellom Hamsun og venstrerørsla og om moderne nasjonsdanning og antisemittisme.
Éi sak er at Nilsen trur at Leo Löwenthal har skrive artikkel om Markens grøde, men den artikkelen han viser til, handlar om Hamsuns forfattarskap generelt, om Hamsuns hang til å la helten, i møte med eit konfliktfylt samfunn, flykte ut i naturen og passivt underkaste seg den rytmen som rår der. (Berre tre bitte små avsnitt omtalar Markens grøde.) Meir graverande er det at han tar det nærast for gitt at Hamsun er ein naturleg nasjonal etterkomar etter høvdingane Henrik Wergeland og Bjørnstjerne Bjørnson. Biografen Lars Frode Larsen har rett nok prøvd å lage ein forteljing om «radikaleren» Hamsun. Men Hamsun aldri nokon del av venstrerørsla i Norge. Rett nok var han ein militant deltakar i sjølvstenderørsla fram mot 1905, men dette nasjonale standpunktet har ingenting spesifikt med venstrepolitikk å gjere.
Hamsun hadde sin heilt særeigne, heimesnekra versjon av Henrik Wergeland; det han framheva hos nasjonalhelten var at han var «uamerikansk» og ikkje dreiv med dikting som kontorarbeid, og at han ga ein «Troskabsbekjendelse til Livet» (jf. vitalismen hos Hamsun), at han skreiv «om jøder og Blomster» (!), og at han hadde den griseflaks å døy ung. Det mest «progressive» han peiker på, er Wergelands kosmopolitisme, som den verdsvande Hamsun i all sin galskap også kan seiast å vere ein representant for. Det største Wergeland i Hamsun auge skapte, var den etterfølgjaren Hamsun beundra kolossalt, Bjørnson. Men denne skikkelsen var ikkje den som arbeidde for demokrati og som støtte kvinnelege streikande fyrstikkarbeidarar, men sjølve den store livskrafta (viljen til makt?) som diktarpolitikaren la for dagen – han var «en myndig herresjel», som det heiter, ein førartype som kunne få folk og fe til å beve og lytte. («Når han tier, blir det tyst».)
Hamsun var, held Nilsen fram, «åpenbart del av det radikale litterære miljø i Europa». Dersom åndsaristokratismen som Brandes, Hamsun og andre Nietzsche-lesarar nå flokka seg rundt, var radikal, så trengst det ein presisjon. Her dreiar det seg om ei form for gudlaus kulturradikalisme som overfor tradisjonell konservatisme var «radikal», men den same «radikalismen» retta seg jo mot demokratisk nivellering og ikkje minst mot den moderne arbeidarrørsla, med sin sosialisme og kommunisme. (Med sin rasjonalistiske fridomspatos blei Brandes aldri ekte nietzscheanar.)
Som Nilsen tidlegare i artikkelen er klar over, var Hamsun på denne tida (seint 80- og tidleg 90-tal) ein grov rasist i omtalen av dei svarte i USA, og konsekvent nok framhevar han den aristokratiske kulturen i sør-statane på kostnad av massesamfunnet i nord. Og alt i 1892, i Mysterier, er ideen om Den store terrorist, som skal tukte proletariatet, på plass i Nagels munn, og står fram i full mundur i dramaet Ved rigets port (1895). (Denne tidlege fascismen hos Hamsun er ikkje nemnt i Dingstads bok.) Kva alt dette skulle ha å gjere med venstrerørsla, blir verande eit mysterium.
Ein annan vri Friis Nilsen gjer, er å kople antisemittismen til opplysingstida: «Det er opplysningstidens republikanske ønske om et folkefellesskap innenfor rammen av nasjonalstaten som gjør det særlig vanskelig å stå utenfor folkefellesskapet, slik jøder, jesuitter og samer gjorde i Norge.» Dette synspunktet har blitt ein gjengangar i nyare anti-rasistiske teoriar, men som epidemiar flest oppstår slike tankar utan ein fornuftig grunn. Særleg Immanuel Kant la for dagen ein sterk jødeforakt. Men det er problematisk å hevde at det er noko særskilt antisemittisk ved opplysingstradisjonen: Kant skapte ikkje noko nytt innan denne bransjen, men vidareformidla med sin personlege pondus element i tradisjonen.
Men også dei som tok til motmæle mot jødehatet (eit produkt av den kristne middelalderkyrkja), så som den tyske diktarfilosofen G. Lessing og norske Henrik Wergeland, var barn av opplysingstida! Den antisemittiske bølgja frå slutten av 1800-talet var ein del av den imperialistiske rivaliseringa og bygde i første rekke på den moderne irrasjonalismen, anti-opplysingsfilosofien (spesielt vitalismen/livsfilosofien), som danna det allmennfilosofiske grunnlaget for dei nazistiske raseteoriane. Dette ikkje minst fordi vitalismen er biologistisk (pseudobiologisk) i sitt fundament.
Nasjonaltanken, skriv Nilsen, «gjør det særlig vanskelig å stå utenfor folkefellesskapet …». Generelt har han litt rett i det, men det gir ingen grunn til å rosemale tida før dei moderne nasjonsdanningane. Antisemittismen var kanskje på sitt sterkaste hos ein representativ figur som Martin Luther på 14-1500-talet. Nilsen nemner samane, som ikkje oppnådde å bli anerkjende som folk og ikkje fekk stemmerett i grunnlova av 1814. Men samane var jo diskriminerte frå før; den fornedrande samemisjonen oppstod i god tid før Eidsvold-forsamlinga, uavhengig av det moderne nasjonale strevet, og i 1821 fekk dei da faktisk stemmerett av den same nasjonalsinna riksforsamlinga som seks år før neglisjerte dei. Nasjonsdanningane ga trass i alt også rom for kamp for demokratiske rettar for «dei andre». At diskrimineringa av samane heldt fram, har andre, tradisjonalistiske grunnar og ikkje nasjonalfilosofiske. Oppgjeret med mishandling kunne som venteleg var, berre kome frå samane sjølve og deira politiske Kautokeino-opprør på 1850- og 1970-talet.
Heilt inn i siste avsnitt rid Nilsen i fullt trav på sin nasjonalkritiske kjepphest: Han hevdar at «De norske litteratene på venstre fløy delte en forståelse av nasjonalmakt og folkemakt som kunne berede grunnen for nazismen.» Påstanden blir, av gode grunnar, ikkje prøvd underbygd. Kva venstrelitteratar er det han her har i tankane? Fascismen hos norske forfattarar (Hamsun, Nils Kjær med fleire) blei aldri underbygd med politiske tankar som var spesifikt venstreorienterte.
Nilsen vil også ha det til at for både høgre og venstre i politikken representerer Hamsun primært «noe nasjonalt som vi føler ubehag ved å gi slipp på …» Det er grunn til å etterlyse grunngjevinga. Verken for høgre eller venstre representerte Hamsun noko spesielt nasjonalt; derimot har portretta hans av ulike nordlandssamfunn spelt på regional-patriotiske strenger. Akademia har rett nok tradisjonelt prøvd å kaste glans over nasjonen ut frå det faktum at den store verda på via Hamsun blei merksame på vesle Norge. Men for litteratar og folk flest var Hamsun den folkelege forteljaren, humoristen og typeskaparen. Ikkje nasjonalikon.
