Med tråd gjennom historia

Ei bok om norske strikketradisjonar kan samtidig vera ei kulturhistorie, og det er i sanning ei kulturhistorie frå dei siste 350 åra Nina Granlund Sæther gir oss med boka Norske strikketradisjoner.

Garnet og strikketøyet er den raude tråden, bokstaveleg tala. Tråden Sæther nøstar opp, går heilt tilbake til mønsterstrikka sokkar i Egypt på 1200-talet. Strikka silkestrømper laga dei i Spania og Italia iallfall på 1500-talet, og dronning Elisabeth I i England fekk eit par i 1560. Det vart starta strikkeskular, og strømpestrikking vart ein viktig heimeindustri. Rundt 1600 fann William Lee opp strømpestrikkemaskinen, men fekk ikkje patent fordi maskinen var eit trugsmål mot handstrikkarane.

Ikkje eldgammal kunst

Sæther kan fortelja oss at strikkekunsten begynte å bli kjend i Noreg sist på 1600-talet. Før den tid vov dei ullstoff som dei brukte frå inst til ytst. Det må ha vore eit stort framsteg då dei lærte seg å strikka sokkar og trøyer, for dei strikka plagga var mjukare og meir føyelege å ha på seg.

I Danmark-Noreg var det kvinnelege tukthusfangar og foreldrelause ungar på «Børnehuset» som var med på å gjera strikkinga kjend. Kong Kristian 4. dreiv desse anstaltane som statsføretak, og dei som budde der, lærte mellom anna å strikka. Seinare tok dei kunsten med seg ut i samfunnet, og strikking vart ei god attåtnæring for mange.

Det som gjer boka særleg interessant som samfunnsskildring, er at Sæther fortel om lagnadene til dei som laga eller brukte plagga. Me får eit lite innblikk i livet til borgarfrua som vart enkje og måtte livnæra seg og sine med strikking, og me får kjennskap til utstyrslista til den som skulle på lofotfiske. Me får høyra om luksusblonder og silkestrømper hjå overklassen og ullstrømper og trøyer blant vanlege folk. Her er skildringar av menneska som bar stripetrøya – arbeidstrøya blant fiskarar og sjøfolk på Vestlandet, og me kan lesa om fanatrøya, setesdalskufta og andre vakre jakker som vart laga til helgebruk.

Garnproduksjon

I Sæthers bok har eg for fyrste gong lese ei samla framstilling av tekstilindustrien i heimtraktene mine, med Aalgaard Uldvarefabrik, Oltedal Uldspinderi, Sandnes Kamgarn Spinneri ofl. Tekstilindustrien vaks fram fleire stader der det var tilgang på vasskraft og samtidig mogleg å få varene ut i verda via hamner.

Ved å dra inn industriell garnproduksjon får Sæther oss til å reflektera over kva teknologiske nyvinningar har hatt å seia for norske strikketradisjonar. Det var rett nok vanleg med sauehald her i landet, og kvinnene brukte å spinna og farga garn til eigen bruk fram til ca. 1900. Men garnet frå spinneria var glattare og fungerte betre i tekstilindustrien. Med kjøpegarn kunne også dei som strikka heime, velja mellom garnkvalitetar og fargar i større grad enn når dei måtte laga garnet sjølv.

Selbuvotten og nyare design

Me trur gjerne at selbuvotten og åttebladrosa er noko av det norskaste norske. Men åttebladrosa er mykje brukt i handverk i mange land, kan Sæther fortelja oss, og rosa er frå gammalt eit lykkebringande teikn. Mønsterstrikka vottar i to fargar blir gjerne kalla selbuvottar, men slike vottar finst mange stader i landet. Skilnaden er berre at folk i Selbu greidde å utvikla det til ein heimeindustri. Me får høyra om Marit som strikka mønster i to fargar og begynte å levera vottar til Husfliden i Trondheim rundt 1900. Etter kvart var «alle» i Selbu med på produksjonen. Vottane hadde slett ikkje berre roser, men mange ulike motiv. Det er registrert 500–600 ulike mønster, og dei flinke strikkarane laga gjerne nye mønster undervegs.

Sæther gir oss òg eit innblikk i korleis strikkekunsten har fått nytt liv med moteskaparar som Unn Søiland Dale, Per Spook og Ellinor Flor. Dessutan må me ikkje gløyma dei som laga strikkebøkene. Else Poulsson, Annichen Sibbern og fleire laga strikkebøker og oppskrifter som kom på trykk i vekeblad, og på den måten tende dei strikkelysta hjå mange kvinner. Når dei då fekk ein kjendis eller ein kongeleg til å la seg avbilda i plagget i vekeblad og aviser, vart det garantert populært.

Mange innfallsvinklar

Nina Granlund Sæther har alle dei innfallsvinklar til strikking som ein kan tenkja seg. Boka har naturleg nok ei viss kronologisk oppbygging. Ho startar med dei eldste døma på strikkekunst og avrundar med koftebølgja og vår tids strikkedesignarar. På vegen har Sæther nådd å fortelja oss om hekseprosessar og vottetradisjonar, om industrialisering og haugianarar, om toppluer og kvinnekamp, om samiske strikketradisjonar og kongelege rollemodellar for strikkekunsten. Også stopping og lapping har fått sitt eige kapittel.

Dei mange avstikkarane frå den kronologiske oppbygginga fører rett nok til at enkelte tema kjem att to gonger. Det gjer likevel ingen ting, for boka er så full av opplysningar at vi toler å få repetert eit og anna. Og sjølv om boka har mange opplysningar, har ho ei fengjande framstilling. Språket er lettfatteleg, og forfattaren har solid innsikt i temaet. Ho har då òg bakgrunn frå Statens lærarhøgskole i forming, og ho har skrive fleire bøker om norske strikkemønster.

Ord for strikking

Boka Norske strikketradisjoner har ei fyldig litteraturliste med kjelder til kvart av dei 31 kapitla. Det er òg ei ordliste på éi side, men eg kunne ha ønskt meg ei fyldigare ordliste som hadde rom for ulike ord for strikkekunsten, til dømes verba å spøta og å binda, substantiva spøt og bunding, og ulike ord for mønstermotiv, som stjernerose, kringle og valknute. Desse orda er rett nok omtala undervegs i boka, men burde også stå i ei ordliste.

Vidare kunne eg ha tenkt meg at ordforklaringar gjekk meir inn i etymologien. Det står at «bonning» har vore eit vanleg ord for strikkearbeid, og at «bondeturklæ» eller «bunnetørkle» kjem av det. Men for dei som ikkje er vane med å sjå slektskap mellom ord, er det ikkje opplagt at «bonning» kjem av «bunding», som er avleidd av «å binda».

Ein kan diskutera om det er riktig å skilja mellom tviband og tveband, slik det er gjort i boka. Begge orda tyder «to trådar», jamfør tvi- i nynorsk og tve- i bokmål. Tviband blir ofte brukt om eit strikketøy i to fargar, mens Sæther bruker tveband for teknikken der du heile tida slyngjer trådane om kvarandre på baksida. I nynorsk finst berre ordet tviband, og begge teknikkar må kunna kallast tviband på nynorsk og tveband på bokmål. Så får ein heller leggja til ei forklaring for å skilja dei.

I mange tilfelle har boka bilete av det som er omtala i teksten, men bileta er ikkje alltid på same oppslag. I slike tilfelle kunne det ha vore kjekt med sidetilvising i teksten, men det er forståeleg at forlaget og forfattaren ikkje har teke det arbeidet i korrekturen.

Kulturhistorie

Norske strikketradisjoner er ei rikt illustrert praktbok på 432 sider, og biletopplysningane er fyldige og nøyaktige, med opplysningar om kjelde og/eller fotograf. Mange forlag har rett nok gitt ut strikkebøker av ulike slag, dei fleste med oppskrifter – tradisjonelle eller nye, men det finst få andre norske verk som i den grad set strikkinga inn i ein samfunnssamanheng.

Annemor Sundbø har tidlegare skrive om tradisjonane som er knytte til strikkekunsten, med bøkene Usynlege trådar i strikkekunsten (Samlaget 2005), Strikking i billedkunsten (Torridal Tweed 2010) og Koftearven. Historiske tråder og magiske mønster (Gyldendal 2019). Ho har særleg interessert seg for symbolikken bak strikkemønstera. For eit par år sidan kom dessutan boka Norsk strikkehistorie av Ingun Grimstad Klepp og Tone Skårdal Tobiasson (Vormedal forlag 2018). Som Sæther har også dei teke for seg norsk strikkehistorie frå 1600-talet og fram til i dag. Dei to har elles halde mange foredrag om temaet over heile landet.

Boka Norske strikketradisjoner er alt i alt ei kulturhistorie som Nina Granlund Sæther og Gyldendal kan vera stolte av. Mange vil kanskje bruka boka som eit oppslagsverk, og då kunne eit stikkordregister ha gjort seg. Men for den som les boka frå byrjing til slutt, gir boka ny innsikt i kvardagslivet til «folk flest» dei siste 350 åra.