Historia reforhandla

2. februar i år var det 80 år sida Nazi-Tysklands militære styrkar tapte slaget mot Den raude armeen om den symboltunge byen Stalingrad etter over fem månader med harde kampar om kvar husvegg. Tapet markerte slutten på den tyske frammarsjen austover, og blir i historieforskinga om andre verdskrigen sett på som ei av dei viktigaste vendingane i krigen og starten på slutten for Nazi-Tyskland. Som ledd i Nikita Khrustsjovs avstalinisering av Sovjetunionen vart byen i 1961 omdøypt til Volgograd. I dei siste åra har fleire og fleire teke til ordet for å ta tilbake namnet Stalingrad. Og på 80-årsdagen for Den raude armeens siger i år avduka Putin ei ny byste av Stalin i byen til minne om den sovjetiske sigeren for 80 år sidan og til motivasjon for dei som kjempar mot nazistane i Ukraina i dag, sa Putin i sin tale, han er sikker på siger også der.¹ Igjen er landet trua av nazistar, og det at Tyskland, etter mykje fram og tilbake, likevel opnar for at Ukraina kan få tyske Leopard-stridsvogner, gjer at Russland igjen har fått Tyskland som fiende, slik Putin ser det. At Putin framstiller angrepskrigen sin som sjølvforsvar og minnest Stalin berre som sigerherre over nazismen og ikkje som folkemordar av millionar av uskuldige i Sovjetunionen, utgjer vel for dei fleste ei klar omskriving og forfalsking av historia.

Kva som er legitim og illegitim reforhandling av historia, kan bli gjenstand for heftig debatt, slik den nyaste historikarstriden om Tyskland og holocaust er døme på. I dei siste tre åra har akademikarar og journalistar stridest om postkolonialistiske perspektiv kan kaste nytt lys over dette sivilisasjonsbrotet, eller om slike nytolkingar endar i relativisering eller til og med antisemittiske framstillingar.

Fagleg revisjon, illegitim revisjonisme

Historie kan vere både vitskap og politikk. Historie kan nyttast vitskapeleg til å få ny kunnskap, men også brukast – og misbrukast – til politiske og ideologiske formål. Historia er ikkje ein statisk faktor, ho er dynamisk, eit produkt av si samtid og sett saman av mange enkeltdelar. Slik sett finst ikkje ei historie i eintal, men ei samling historier i fleirtal, som ulike tolkingar av konkrete hendingar, situasjonar og aktørar.

Revisjon er ei heilt sjølvsagd sak i forsking. Ifølgje Store Norske Leksikon er det etymologiske opphavet til ordet «re-» og det latinske ordet for å «sjå». Revisjon er altså å sjå på nytt, å tolke på nytt og ein gjennomgang for å sjå om det ein hittil har trudd, stemmer. Forsking går ut på å undersøke noko ved hjelp av vitskapeleg metode med mål om å finne fram til ny kunnskap eller å finne ut korleis eksisterande kunnskap kan brukast på nye område. Også vitskapeleg revisjon av historia skjer ved hjelp av systematisk analyse og metodebruk.

Når og kvifor skjer det ein revisjon av historia i form av nye tolkingar? Slike revisjonar kan vere knytte til nye empiriske funn eller til at nye teoretiske, metodologiske eller konseptuelle rammeverk gjer ny tolking av eksisterande funn mogeleg eller nødvendig. Eller fakta kan vere dei same som før, men nye perspektiv gjer at dei blir forstått annleis, eller at ein legg merke til andre faktorar enn det ein har gjort før. Det er også mogeleg at ein ny (historisk, politisk og/eller sosial) kontekst gjer at eksisterande funn og tolkingsrammer blir reviderte og betrakta på nye måtar.

Historieforskinga om andre verdskrigen er eit døme på det. Svært forenkla har dei dominerande temaa gått frå å vere militær krig og motstand til å inkludere tvangsarbeid, kollaborasjon og ikkje minst folkemordet på jødane. I dag er det allment akseptert i historieforskinga på andre verdskrigen at holocaust var den mest sentrale hendinga i krigens og i det tyske naziregimets historie. Slik har det ikkje alltid vore. Sjølve ordet holocaust, i dag eit internasjonalt symbol, kom ikkje til før med den amerikansk tv-serien med same namn i 1978–1979. I fleire tiår etter 1945 var folkemordet på dei europeiske jødane eit marginalisert tema både i forsking og i offentlege debattar, og det var ikkje før med den israelske rettssaka mot Adolf Eichmann i 1961 at dette byrja å endre seg. Fyrst på 1990-talet, på grunn av bidrag frå både historikarar, journalistar, tidsvitne, juristar, kunstnarar, forfattarar og filmskaparar, ikkje minst gjennom Steven Spielbergs film Schindlers Liste (1993), fekk holocaust den rettmessige plassen i tolkinga av andre verdskrigen som «det største brotsverket», for å sitere Marte Michelet.

Holocaust er også den hendinga under andre verdskrigen som oftast har vore – og er –gjenstand for negative revisjonar. Omgrepet «historisk revisjonisme» blir som oftast brukt om illegitime revisjonar av historia ved å forfalske eller snu om på historiske fakta, som å fornekte den utslettande funksjonen til gasskammera, å tvile på det store talet på offer eller å nekte for at holocaust har funne stad i det heile tatt. Den britiske forfattaren David Irving er i dag den mest kjende revisjonisten og holocaustfornektaren.

Gamal og ny historikarstrid

Tysklands politiske, økonomiske, kulturelle og moralske utvikling frå våren 1945 til våren 2023 har vore så omfattande at landet i dag syner seg som diametralt ulikt. Vegen dit har vore komplisert. Nazisme og antisemittisme forsvann ikkje med Hitler. Mange nazistar og krigsforbrytarar vart aldri fjerna frå stillingane sine, men fekk fortsette i byråkrati, helsevesen, justis- og politivesen og nærings- og kulturliv. Oppgjeret med nazifortida har vore sårt og opprivande, og ikkje minst gjenstand for mange debattar og skittentøyvaskar.

Tyskland blir i dag sett på som eit særs vellukka eksempel på eit land med ei diktatorisk og brotsleg fortid som har tatt eit sjølvkritisk oppgjer og gjort den negative fortida til ein naturleg del av den politiske identiteten og det kulturelle landskapet i landet.² Den ungarske forfattaren Peter Esterhazy kalla Tyskland ein verdsmester i oppgjer med fortida. Den britiske historikaren og forfattaren Timothy Garton Ash slo i 2011 fast at på same måten som dei kjende tyske industrielle normene, DIN-standardane, set standardar for produserte produkt, finst det også ein DIN-standard for korleis ein skal ta eit oppgjer med fortida.³

Men når ein ser på omfanget av antisemittisme i den tyske befolkninga i dag, kor mange som meiner at deira eigen familie ikkje var nazistar, og framveksten til partiet Alternative für Deutschland (AfD), må ein spørje seg om kor vellykka den tyske omgangen med fortida har vore, og om den ikkje må takast opp til ny vurdering.

I dei siste par åra har den tyske minnekulturen fått gjennomgå. Store diskusjonar om holocaust, antisemittisme, minnepraksisar og Tysklands forhold til Israel har ridd både tyske akademiske kretsar og følgjetongspaltene. Skuldingar om antisemittisme, politisk historierevisjonisme og rigide tolkingar har hagla mellom deltakarane.

Sommaren 2020 starta forskingsinstituttet Einstein Forum i Potsdam planlegginga for å markere at det i 2021 ville vere 35 år sidan historikarstriden, den store debatten i 1986–1987 som spelte ei viktig rolle for Tysklands sjølvkritiske oppgjer. Sentralt i striden den gong stod den tyske historikaren Ernst Nolte og den tyske filosofen Jürgen Habermas. Stridens kjerne var om holocaust skulle betraktast som ei singulær hending, og i kva grad nazismens brot måtte eller kunne tolkast som reaksjonar på stalinistiske brot.

I forkant av disputten mellom Nolte og Habermas hadde historikaren Martin Broszat skapt debatt ved å argumentere for å historisere nazitida. Han meinte at forskinga måtte behandle nazitida på same måten som andre historiske epokar og sjå nasjonalsosialismen som del av ei historisk utvikling. Broszat møtte skarp kritikk frå den israelske historikaren Saul Friedländer, som meinte at ei historisering ville føre til at ein oversåg den brotslege karakteren til naziregimet. Broszats omgrep blei applaudert av nasjonalkonservative historikarar som Nolte, og fekk dermed eit revisjonistisk preg som ikkje var intendert av Brozsat. Nolte knytte omgrepet til å fremje ein «sluttstrek» for det han såg som ei påtvinga ritualisering av minnet om nazitida.

Den historiske og politiske konteksten for debatten var den kristeleg-konservative kanslaren Helmut Kohls normaliseringslinje. Kohl gjekk inn for å rehabilitere ein positiv nasjonal identitet ved å underspele både holocausts betydning og den tyske skulda, og ved å legge vekt på at landet no vart styrt av ein ny generasjon som ikkje var moralsk belasta av nasjonalsosialismen (jf. slagordet die Gnade des späten Geburts).

Organisatorane for den kommande markeringa av 35-årsjubileet for historikarstriden trudde ikkje at arrangementet ville vekke særleg stor interesse.⁴ Det motsette skjedde. Fram mot arrangementet i oktober 2021 braut det ut nye diskusjonar om korleis holocaust skal tolkast som historie og som minne. I staden for å reflektere over debatten i 1986 kom arrangementet – med tittelen «Historikarar kranglar» – fyrst og fremst til å handle om samtidas minnepolitikk.⁵ Åtte månader seinare, i juni 2022, arrangerte Senter for antisemittismeforsking ved det tekniske universitetet i Berlin ein etterfølgjande konferanse under tittelen «Hijacking Memories». Begge desse to konferansane er del av det som vert kalla «den nye historikarstriden». Det er ikkje slik at det ikkje har vore diskusjonar om holocaust i komparativt perspektiv eller om tysk skuld sidan striden i 1986. Slike diskusjonar har dukka opp regelmessig både på 1980-, 1990- og 2000-talet, men då fyrst og fremst som debattar om relasjonen mellom nazistiske og stalinistiske brot og mellom Hitlers diktatur og den totalitære staten i DDR. Nye element i diskusjonane sidan 2020 er forholdet mellom den tyske kolonialismen og nasjonalsosialismen, mellom antisemittisme og rasisme, om forholdet til Israel og den tyske minnekulturen.

Holocaust og det postkoloniale

I mars 2020 braut det også ut heftig debatt om den kamerunske historikaren Achille Mbembe skulle få delta på kulturfestivalen Ruhr Triennial eller ikkje. I essayet «The Society of Enmity» frå 2016 hadde Mbembe sett sørafrikansk apartheid, israelsk kolonisering av Palestina og holocaust opp mot kvarandre. Mbembe blei skulda for slik å relativisere holocaust og for antisemittisk kritikk av Israel.⁶

Denne diskusjonen hadde knapt lagt seg då boka til den amerikanske litteraturvitaren Michael Rothberg frå 2009, Multidirectional memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, blei utgjeven på tysk i februar 2021. I det tverrfaglege forskingsfeltet memory studies har Rothbergs analyse vore viktig for den transnasjonale og transkulturelle vendinga i fagfeltet og diskusjonen om holocaust som globalt og/eller universelt minne i dei siste 10-12 åra. I den tysk offentlegheita vart boka sett i relasjon til diskusjonen om Mbembes essay: spørsmålet om kor unikt holocaust var, om antisemittismens natur og om kva som utgjer akseptable former for kritikk av Israel.

Diskusjonen om forholdet mellom holocaust og brotsverk under koloniseringa førte også til at den tyske historikaren Jürgen Zimmerer, som i fleire år hadde forska på folkemordet på Herero og Nama i den tyske kolonien Sørvest-Afrika i Namibia, blei del av diskusjonen. I 2011 hadde han gjeve ut boka Von Windhuk nach Auschwitz? der han argumenterte for å sjå brotsverka under den tyske koloniseringa som ein forgjengar til holocaust. 31. mars 2021 publiserte Rothberg og Zimmerer ein felles kronikk med tittelen «Enttaubisiert den Vergleich!» i vekeavisa Die Zeit.vii Her trekker dei parallellar mellom uviljen til å ta inn over seg «globale, samanliknande og multidireksjonale» perspektiv med dei kampanjane som vart førte i første halvdel av det 20. hundreåret mot «(jødisk) kosmopolitisme».⁸

Den som verkeleg sette fyr på striden, var den australske folkemordsforskaren A. Dirk Moses. På den symboltunge datoen 23. mai (datoen for den vesttyske forbundsrepublikkens grunnlov i 1949) i 2021 publiserte han eit svært polemisk essay med tittelen «Der Katechismus der Deutschen» på den sveitsiske historiebloggen Geschichte der Gegenwart.⁹ Her omtala han diskusjonen om Mbembe, Rothberg og Zimmerer som «offentleg eksorsisme» utført av «sjølvoppnemde ’yppersteprestar’» som overvaker «tyskarane sin katekisme». Denne «katekismen» består ifølgje Moses av synet på holocaust som ei singulær hending, noko som dannar eit moralsk fundament for den tyske nasjonen og gjer at Tyskland er forplikta til ein særleg lojalitet til Israel. Vidare ser han oppfatninga av antisemittismen som eit særleg tysk fenomen og identifikasjonen mellom antisionisme og antisemittisme som typisk. Denne «katekismen» blei framforhandla med «amerikanske, britiske og israelske elitar» og var avgjerande for Tysklands geopolitiske legitimitet etter gjenforeininga 1989/1990. Han kritiserte det som han ser som ei illiberal og autoritær vending i den tyske minnekulturen:

Leidd an av offisielle tenestemenn med imponerande titlar som Forbundsregjeringa sin representant for jødisk liv i Tyskland og kampen mot antisemittisme på føderalt og delstatsnivå held vaktarane av den minnepolitiske ortodoksien stadig utkikk etter antisemittisk kjetteri og teikn på tru på den gamle katekismen, som nye debattar om å sette sluttstrek [for Tysklands ansvar].

Moses fastheld at denne «katekismen» har spelt ei viktig rolle for å avnazifisere landet, men at den i lys av migrasjonssamfunnet og dagens rasisme må erstattast av ein «inkluderande tenkemåte» som tek omsyn til historia og erfaringane til nye borgarar.

Rothberg og Moses møtte motstand frå nokre av dei fremste holocausthistorikarane: Norbert Frei i Süddeutsche Zeitung 18. juni 2021, Saul Friedländer i Die Zeit og Dan Diner i Frankfurter Allgemeine Zeitung, begge 8. juli 2021. 9. september 2021 tok Habermas til motmæle i Philosophie Magazin.¹⁰ Alle er samde i at kolonialismens brot fortener større merksemd, men at dette ikkje kan skje på kostnad av holocaust, som dei betraktar som ei unik hending. Dei leverer faglege argument for at nasjonalsosialismens valdspolitikk hadde kolonialistisk preg, men at den også var noko meir enn det, slik dei ser det. Utsletting av jødane var eit mål i seg sjølv som var uavhengig av det kolonialistiske ønsket om «Lebensraum». Vidare er det klart at desse ikkje les Rothbergs og Moses’ analysar som fagleg fundert revisjon, men peiker både på det dei ser som politiske slagsider i argumentasjonen deira, og på faren for at analysane deira blir nyttig identitetspolitisk mat for antisemittar og holocaustfornektarar.

Historiestrid eller (minne)politisk konflikt?

Dagen før Den internasjonale holocaustdagen 27. januar 2022 vart antologien Ein Verbrechen ohne Namen: Anmerkungen zum neuen Streit über den Holocaust utgjeven av C. H. Becks Verlag. Antologien inneheld bidraga til Diner, Friedländer, Frei og Habermas, i tillegg til eit nytt kapittel ved den kjende holocaustforskaren Sibylle Steinbacher. Ho kritiserer ikkje berre Moses for hans forståing av relasjonen mellom holocaust og kolonisering, men finn at essayet til Moses er fullt av antisemittiske stereotypar og konspirasjonsteoriar.¹¹ Steinbacher konkluderer med at globalisering og migrasjon utgjer eit sjølvsagt rammeverk også for å diskutere holocaust, men meiner at Moses går utover forskingsdebatten med tesane sine og driv historiepolitikk.

Antologien er fyrst og fremst eit forsvar for dei som betraktar holocaust som eit unikt og singulært brot i historia. Samstundes som dei gjev si tilslutning til at forskinga og minnekulturen må ta innover seg den politiske og sosiale konteksten i dagens samfunn, åtvarar antologiforfattarane om at komparativ metode både kan medføre (nye) blindflekkar og misbrukast til (historie)politisk føremål som relativisering og fornekting av holocaust, spreiing av antisemittisme og at det blir stilt spørsmål ved Israels eksistensrettar.

Særleg skuldingane om antisemittisme og relativisering av holocaust opprørte motdebattantane. Rothberg understreka at dagens debatt ikkje handla om å minimere tysk ansvar eller relativisere holocaust si betydning, men om å ta ansvar også for dei brota som fann stad under koloniseringa og for offera for dei.¹² Han oppfattar antologien Ein Verbrechen ohne Namen som eit uttrykk nettopp for den «rigiditeten og dogmatismen» som han ønskjer å komme vekk frå.

Internasjonal debatt

Omgrepet «Den nye historikarstriden» og «Historikerstreit 2.0» har også blitt gjenstand for diskusjon. Dagens strid er i seg sjølv annleis enn i 1986: Det er ikkje ein tysk diskusjon eller ein diskusjon blant tyske historikarar, men ein offentleg debatt i Tyskland utløyst av oversjøiske akademikarar. Diskusjonen handlar no om brotsverk under koloniseringa kan betraktast som ein innleiande fase til holocaust eller ikkje. Rothberg meiner at omgrepet «Den nye historikarstriden» blir misbrukt til å samanlikne akademikarar som han sjølv med personar som Nolte og andre som søkte å relativisere holocaust under historikarstriden i 1986. Å diskutere kolonialisme i tilknyting til minnet om holocaust er ikkje eit forsøk på å trivialisere det eine eller det andre, ifølgje Rothberg, men eit forsøk på å ta (meir) ansvar for begge brota.

Debatten har ikkje stilna. I forkant av årets holocaustdag publiserte vekeavisa Die Zeit 18. januar 2023 ein intervjusamtale mellom Stefanie Schüler-Springorum, tysk historikar og direktør for instituttet for antisemittismeforsking i Berlin, og den israelske sosiologen Natan Sznaider.¹³ For Sznaider er ikkje diskusjonen om kolonialisme ein historikarstrid, men handlar om politiske og moralske konfliktar: «Minnekulturar har i grunnen lite å gjere med historie: Dei brukar historie for politiske og moralske interesser.» Schüler-Springorum er overraska over korleis den postkoloniale kritikken blir så absolutt avvist, men viser til at den noverande diskusjonen om holocausts singularitet også må tolkast frå eit generasjonsperspektiv.

For den historikargenerasjonen som kjempa for at holocaust skulle få den plassen i historia og minnekulturen som er rettmessig, og som – ikkje minst – stod i historikarstriden i 1986, er det vanskeleg at yngre generasjonar set spørsmålsteikn ved dette arbeidet. Mange av historikarane med postkoloniale perspektiv som deltok i denne debatten, kjem frå eller arbeider i USA, og Sznaider viser til at situasjonen i USA ikkje kan samanliknast med den i Tyskland. I USA kan ein diskutere opnare og på ein annan måte om holocausts singularitet enn i Tyskland fordi spørsmålet i Tyskland angår sjølve eksistensen til dei jødiske borgarane, «jødisk liv i Tyskland [i dag]er det mest usannsynlege som finst.».

Reforhandling og moralsk ansvar

Medan historisering er del av det daglege virket til historikarar, har omgrepet fått eit revisjonistisk rykte i Tyskland og blir knytt til ønsket om å sette sluttstrek for nazifortida og for manglande erkjenning av Tysklands moralske ansvar. Diskusjonen om postkolonialistiske perspektiv og holocaust som går føre seg no, viser kor komplisert, sårbar og bitter reforhandling av historia kan vere. Å diskutere kontekstualisering og samanlikning, å sjå spesifikke hendingar i lys av ei historisk utvikling eller å sjå korleis dei liknar eller skil seg frå andre historiske hendingar, er del av vitskapeleg historiebruk. Når det gjeld historia om holocaust, som i så mange tiår har vorte forvrengd og fornekta, er frykta for revisjonisme og historiemisbruk særs sterk.

Nye perspektiv og tolkingar kan vere grunngjevne fagleg og metodisk, men dei kan også vere del av ein politisk eller ideologisk intendert historiebruk, slik Putins politiske og militære bruk av andre verdskrigen er eit ekstremt eksempel på. «Vi må lære av historia» er eit gamalt slagord, men kva den historiske lærdomen skal bestå i, er ikkje alltid like klart. I diskusjonen om Tyskland skulle sende Leopard-stridsvogner til Ukraina eller ikkje, vart Tysklands historiske ansvar brukt som argument av både dei som støtta og dei som motsette seg den militære bistanden.