Kråka er og lyt vere Prosas høge beskyttar. Ein åtseletar yter mykje for fellesskapet.
«Det er vanskelig å unngå å bli slått av likhetene mellom den norske skribent og den norske kråke», skreiv dåverande redaktør Mari Toft i det fyrste nummeret av Prosa i 1995, og utnemnde kråka til tidsskriftets høge beskyttar. Toft syner seg å vere godt oppdatert på denne fuglearten, Corvus cornix, og trekkjer fram nokre av eigenskapane: «ytterst kreativ i sin evne til å more seg», med «høy intelligens, men ikke så høy moral», «svært høyrøste[t]» og med «mye sjarm». Like fullt, understrekar ho, har kråka vorte sett på som skadedyr, av di ho forsyner seg av egg og korn, før ho siterer den norske pioneren innan ornitologi og fugleåtferd, Svein Haftorn: «Problemet er uhyre komplekst.»
Kråka sluttar ikkje å vera kontroversiell. I 2025 vert det framleis delt ut skotpremiar for henne i ei rekkje kommunar. Samstundes er ho også vorten til ein helt i sakprosalitteraturen, slik utgjevinga Kråka. Smartest i klassen? av Elisabeth Moseng (Vigmostad Bjørke, 2024) vitnar om. Det er lett å sjå likskapar mellom dette sakstilhøvet og stillinga til den norske skribenten anno 2025. Desse felles trekka synte seg til dømes då dei ulike partia mot slutten av 2024 la fram sine alternative statsbudsjett: Medan SV og KrF vil satse pengar på slikt som kritikk og tidsskrift og innkjøp av sakprosa, føreslår Frp og Høgre skotpremiar i form av drastiske kutt i Kulturrådet og kunstnarstipend.
Mykje går det an å gjere med ei skoten kråke, slik den norske middelalderballaden Kråkevisa lærer oss. Kråka det her er tale om, er rett nok av uvanlege dimensjonar: Ho veg mellom seksten og tjue pund, altså ein stad mellom sju og ni kilo – og då må ein også hugse at kråker, til liks med fuglar flest, har hole bein. Av den grunn veg dei langt mindre enn det kan sjå ut som, ut frå storleiken. Nebbet til denne kråka er stort nok til at ein kan lage ein kyrkjebåt av det, slik at folk kan «segla både frå og åt». I vår tid der kyrkja som institusjon og stad har tapt krefter, skil to plassar seg ut som erstattarar for henne: kjøpesenteret og museet. Kråkevisa lovprisar også gjenbruk og foredling av kvar daud kråke:«“den som’kje kråka kan nytta så, han er ikkje verd ei kråke å få». I tillegg tyder mykje på at ei levande kråke, som åtseletar, yter mykje for økosystemet – eller fellesskapet.
Som kråke blant kråkene handlar det helst om å unngå å verte skoten. Kråka er, slik Toft framhevar, «intelligent». Tru om det hjelper – vi får satse på det. At ho ikkje har «så høy moral», har vorte stadig meir omstridt i kråkeforskinga. Kråka har mellom anna synt seg å utføre visse ritual overfor sine daude: Desse vert anerkjende som ikkje-levande, og levande artsfrendar vil oppsøkje lik på spesifikke måtar. Men om dette er eit uttrykk for sorg, eller heller eit forsøk på å lære om trugselen som rår i eit område for å unngå å døy sjølv, er eit ope spørsmål.
I boka til Moseng til dømes, vert kråka portrettert som eit empatisk og motytande vesen. Det kan godt hende at røyndomen omfamnar både den låge og den høge moral. Og er det ikkje nett i dette vide, men farefulle området den gode sakprosaen, kritikken og skribentverksemda bevegar seg?
Då Prosa i 2023 vart kåra til årets tidsskrift av Norsk tidsskriftsforening, skreiv juryen: «Årets vinner presenterer sakprosafeltet på en slik måte at både de store linjene og enkeltaktørene kommer tydelig fram». Jf. Toft: «Om vinteren samles kråkene i flokker og holder kråketing. Om sommeren flyr de rundt og er individualister.»
Trass i farane og uvissa er den norske skribenten heldig, som liknar på ei kråke. Og hen bør ikkje gløyme «henne», sin høge beskyttar, for vi treng henne i ei tid der vedaskogen forsvinn bit for bit. Ein veit aldri kva for ein fugl som ville erstatta henne om ho flaug sin veg.
I Historia om den brave Kasperl og den vakre Annerl av den tyske romantikaren Clemens Brentano (1778–1842) gruer forteljaren seg til å måtte seie til ei gamal bondekone at han er skribent. Dåtidas tyske skribent, forklarar han, og særleg den med diktariske evner, kjenner seg heller som ei tvangsmata gås, som av eiga kraft har feita opp eitt organ – skriveorganet: «levra». Denne smakar kanskje svært godt, men føreset fyrst og fremst ei sjuk gås.
